TÜRK EDEBİYATINDA İLKLER

I. TÜRK EDEBİYATINDA İLKLER

A. İSLAMİYET ÖNCESİ VE İSLAMİ DÖNEM (DİVAN VE HALK EDEBİYATI)

İlk alfabe: Göktürk (Orhun) alfabesi

Bilinen ilk Türk şairi: Arpınçur Tigin

İlk Türk yazarı: Yolluğ Tigin

Bilinen en eski ve ilk destanımız: “Alp Er Tunga Destanı”

Türkçenin ilk yazılı belgeleri: “Orhun Yazıtları” (Türk adının geçtiği ilk metindir bu yazıtlar. “Orhun Yazıtları”, söylev türünün ilk örneğidir.)

İslami dönem Türk edebiyatının ilk edebi eser örneği: “Kutadgu Bilig”dir. İlk Türkçe didaktik şiirler bu yapıttadır. Aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk yapıttır. İlk mesnevi örneğidir. İlk siyasetname örneğidir.

İlk İslami Türk destanı: “Satuk Buğra Han Destanı”

Sagu türünün ilk örneği: “Alp Er Tunga Sagusu”

Türkçenin bilinen ilk sözlüğü: “Divanü Lü- gati’t-Türk”

Dede Korkut’tan ilk bahseden: “Camiü’t- Tevarih” adlı yapıtında ünlü tarihçi Reşidüddin’dir. Arap harfleriyle ilk neşreden Kilisli Muallim Rıfat Bilge’dir. Yeni harflerle ilk neşrini yapan Orhan Şaik Gökyay’dır.

Türkçe ilk manzum mevlit metnini yazan: Ahmedi

Divan sahibi ilk sanatçı: Yunus Emre

Divan edebiyatının ilk temsilcisi: Hoca Dehhani

Tasavvuf konusunda yazılan ilk eser: “Divan-ı Hikmet”

Edebiyatımızın ilk aşk mesnevisi: Şeyyat Hamza’nın “Yusuf u Züleyha”sı

Anadolu Türkçesiyle yazılan ilk eser: Ahmet Fakih’in yazdığı “Çarhname”si

İlk gezi eserlerimiz: Seydi Ali Reis’in “Miratü’l- Memalik”i / Babürşah’ın “Babürname”si

Antoloji türünün ilk örneği: Ömer b. Mezid’in 1437’de hazırladığı “Mecmuatü’t – Nezair”

Süslü nesrin ilk temsilcisi: Sinan Paşa

İlk şehrengiz: Mesihi

Hamse sahibi ilk sanatçı: Ali Şir Nevai

İlk edebi mektup: Fuzuli’nin “Şikâyetname”si

Anadolu sahasında hamse sahibi ilk sanatçı: Hamdullah Hamdi

İlk bibliyografya yazarımız: Kâtip Çelebi – “Keşfü’z- Zünun”

Şairlerle ilgili yazılan ilk tarafsız ve alfabetik tezkire: Latifi

İlk şairler tezkiresi: Ali Şir Nevai’nin “Mecalisü’n-Nefais”i

Anadolu sahasında ilk şuara tezkiresi: Sehi Bey’in “Heşt Behişt”i

İlk edebi anı: Babürşah’ın “Babürname”si

Divan edebiyatında çocuklar için yazılan ilk eser: Nabi’nin “Hayriye”si

İlk şarkı örnekleri: Naili

Matbaada basılan ilk yapıt: “Vankulu Lügati”

Türkçe ilk mevlit: Süleyman Çelebi’nin “Vesiletü’n-Necat” adlı yapıtı

B. TANZİMAT EDEBİYATI

İlk edebi ve felsefi çeviri: Münif Paşa’nın “Muhaverat-ı Hikemiye”si

İlk çeviri roman: Yusuf Kemal Paşa’nın Fransız yazar Fenelon’dan çevirdiği “Telemak” adlı roman

İlk resmi gazete: Takvim-i Vekayi (1831)

İlk yarı resmi gazete: Ceride-i Havadis (1840)

Batılı anlamda ilk günlük örneği: Direktör Ali Bey’in yazdığı “Seyahat Jurnali”

İlk Türk gazetecisi: Şinasi

Batılı anlamda ilk tiyatro yapıtı: Şinasi’nin “Şair Evlenmesi”

Noktalama işaretlerini düzyazıda ilk kez kullanan: Şinasi

İlk makale: Şinasi’nin Tercüman-ı Ahval gazetesindeki “Mukaddime” başlıklı yazısı

İlk özel gazete: Şinasi ve Agâh Efendi’nin çıkardığı Tercüman-ı Ahval

Batılı anlamda ilk fabl örneklerini yazan: Şinasi

İlk tezli roman örneği: Nabizade Nazım’ın “Zehra” adlı yapıtı

Sahnelenen ilk tiyatro yapıtı: Namık Kemal’in “Vatan yahut Silistre”si

İlk hikâye denemesi: Emin Nihat Bey’in “Müsameretname”si

İlk öykü örnekleri: Ahmet Mithat Efendi’nin “Letaif-Rivayet”i

Batılı anlamda ilk eleştiri yazısı ve yapıtı: Namık Kemal’in “Lisan-ı Osmanî Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazat-ı Şamildir” yazısı, ilk eleştiri yapıtı “Tahrib-i Harabat”

İlk edebi roman: Namık Kemal’in “İntibah” adlı romanı

İlk tarihi roman: Namık Kemal’in “Cezmi”si

İlk köy şiiri: Muallim Naci’nin yazdığı “Köylü Kızların Şarkısı”

İlk kafiyesiz şiir: Abdülhak Hamit Tarhan’ın yazdığı “Validem”

Yabancı ülkede geçen bir macerayı anlatan ilk tiyatro yapıtı: Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Finten”i

Aruzla yazılan ilk manzum tiyatro yapıtı: Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Eşber”i

Heceyle yazılan ilk manzum tiyatro yapıtı: Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Nesteren”i

İlk pastoral şiir: Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Sahra”sı

İlk edebiyat teorisi yapıtı: Recaizade Mahmut Ekrem’in “Talim-i Edebiyat”ı

İlk polisiye roman: Ahmet Mithat Efendi’nin “Esrar-ı Cinayet” adlı romanı

Türk romancılığında ilk alafranga tip: Ahmet Mithat Efendi’nin roman kahramanı olan Felatun Bey

Batılı anlamda ilk antoloji: Ziya Paşa’nın üç ciltlik “Harabat”ı

Türk tiyatrosunda Batı’dan eser uyarlamayı ilk kez yapan: Ahmet Vefik Paşa

Türkçe sözlük adını ilk kullanan, ilk yerli roman olan “Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat”ı yazan: Şemsettin Sami

İlk tarih ve coğrafya ansiklopedimiz: Şemsettin Sami’nin yazdığı “Kamusü’l Alam”

İlk köy romanı: Nabizade Nazım’ın “Karabibik”i

İlk realist roman: Recaizade Mahmut Ekrem’in “Araba Sevdası”

Çocuklara yönelik ilk dergi: 1869’da çıkan Mümeyyiz

Edebiyat tarihi adıyla yazılan ilk eser: Abdülhalim Memduh’un “Tarih-i Edebiyat-ı Osmaniye”si

İlk kadın romancı: Fatma Aliye Hanım

Tanzimat’tan sonraki edebiyatımızın ilk kadın şairi: Nigar Hanım

İlk mizah dergisi: Teodor Kasap’ın çıkardığı Diyojen

İlk mizahi sözlük: Direktör Ali Bey’in “Lehçetü’l-Hakayık”ı

İlk psikolojik roman denemesi: Nabizade Nazım’ın “Zehra”sı

İlk dergi: Münif Paşa’nın çıkardığı Mecmua-ı Fünun

C. SERVETİFUNUN EDEBİYATI VE FECRİATİ EDEBİYATI

İlk edebi beyannameyi yayımlayan: Fecriati Topluluğu

İlk mensur şiir: Halit Ziya’nın “Mensur Şiirler”i

İlk psikolojik roman: Mehmet Rauf’un “Eylül” romanı

Sone’yi ilk kez kullanan: Süleyman Nesip

Anjambmanı ilk kullanan şair: Tevfik Fikret

Çocuklar için yazılmış ilk şiir kitabı: Tevfik Fikret’in “Şermin” yapıtı

İlk önemli fıkra yazarı: Ahmet Rasim

D. MİLLİ EDEBİYAT VE CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI

İlk çocuk romanı: Mahmut Yesari’nin “Bağrı Yanık Ömer” yapıtı

Röportaj türünün ilk örneği: Ruşen Eşref Ünaydın’ın “Diyorlar ki” adlı yapıtı

Batılı anlamda ilk edebiyat tarihi: Fuat Köprülü

“Milli Edebiyat” ifadesi ilk kez kullanılan: Genç Kalemler

Türk sözcüğünü ilk kullanan şair: Mehmet Emin Yurdakul

Dış Türkleri konu alan ilk roman: Ahmet Hikmet Müftüoğlu’nun “Gönül Hanım” adlı romanı

Cumhuriyet dönemi köy romancılığının ilk örneği: Yakup Kadri’nin “Yaban” romanı

İlk Türk sosyologu: Ziya Gökalp

“Orhun Abideleri”nden ilk söz eden Türk: Necip Asım (İkdam gazetesi 200.sayı)

İlk otobiyografik roman: Peyami Safa’nın “Dokuzuncu Hariciye Koğuşu” (Dünya roman tarihinde kahramanın adı verilmeyen ilk romandır.)

İlk TDK roman ödülü: “Suçumuz İnsan Olmak” (1957) adlı yapıtıyla Oktay Akbal

İlk TDK şiir ödülü: “Delice Böcek” şiiriyle Fazıl Hüsnü Dağlarca

Batı nazım şekillerini ilk defa kullanan şairimiz: Edip Ayel (1894-1957)

İlk fütürist (gelecekçi) sanatçımız: Ercüment Behzat Lav

Köyden şehre göçü ilk kez işleyen: Orhan Kemal

Heceyle yazılmış, sanat değeri taşıyan ilk manzum piyes: Yusuf Ziya Ortaç’ın “Binnaz” adlı oyunu

İlk postmodern roman: Oğuz Atay’ın “Tutunamayanlar” adlı romanı

İlk monolog tarzıyla yazılmış ilk roman: Adalet Ağaoğlu’nun “Bir Düğün Gecesi” romanı

Hikâyede gerçek anlamda Anadolu’yu işleyen ilk yazar: Refik Halit Karay

Serbest ölçüyü kullanan ilk şair: Nazım Hikmet

Tiyatroda ilk kadın oyuncu: Afife Jale (Hüseyin Cahit’in yazdığı “Yamalar” adlı oyunda oynamıştır.)

İlk epik tiyatro: Haldun Taner’in “Keşanlı Ali Destanı” adlı yapıtı

II. DÜNYA EDEBİYATINDAKİ İLKLER

İlk roman örneği: Rebelais – “Gargaunta”

İlk modern roman: Cervantes – “Don Kişot”

İlk tarihi roman: W.Scott – “Waverley”

İlk psikolojik roman: Madam de La Fayette – “Princesse de Cleves”

İlk öykü örneği: G. Boccacio – “Decameron”

Olay öyküsünün öncüsü: Guy de Maupassant

Durum/Kesit öyküsünün öncüsü: A. Çehov

Deneme türünün kurucusu: Montaigne

Deneme türünün ikinci ismi: Bacon

İlk biyografi yazarı: Plutarkhos

Tarih türünün kurucusu: Heredot

İlk büyük destan şairi: Homeros

İlk trajedi sanatçısı: Aiskhylos

İlk büyük komedya sanatçısı: Aristophanes

İlk anı yazarı: Ksenophon – “Anabasis”

İlk özdeyiş yazarı: La Rochefaucault

En eski ve ünlü hatipler: Demosthenes, Çiçero, Bousset

İlk fabl örneği (Batı): Aisopos (Ezop) – “Fabllar”

İlk fabl örneği (Doğu): Beydaba – “Kelile ile Dimne”

İlk lirik şair: Sappho

Pastoral şiirin kurucusu: Theokritos

Didaktik şiirin kurucusu: Hesiodos

İlk mensur şiir: Baudelaire – “Küçük Mensur Şiirler”

Klasisizmin kuramcısı: Boileau – “Şiir Sanatı”

Romantizmin kuramcısı: Victor Hugo – “Cromvell” yapıtının ön sözü

Dramın kurallarını belirleyen: Victor Hugo

İlk realist roman: G. Flaubert – “Madam Bovary”

Natüralizmin kuramcısı: Emile Zola

Dünyada bilinen ilk destan: Sümerlerin “Gılgamış Destanı”

KURTULUŞ SAVAŞINI İŞLEYEN YAZARLAR VE ROMANLAR

Ahmet Hamdi Tanpınar: Sahnenin Dışındakiler

Aka Gündüz: Dikmen Yıldızı

Attila İlhan: Kurtlar Sofrası, Sırtlan Payı

Halide Edip Adıvar: Ateşten Gömlek, Vurun Kahpeye

Hasan İzzettin Dinamo: Kutsal İsyan

İlhan Tarus: Vatan Tutkusu, Hükümet Meydanı, Var Olmak

İlhan Selçuk: Yüzbaşı Selahattin’in Romanı

Kemal Tahir: Yorgun Savaşçı, Esir Şehrin İnsanları, Esir Şehrin Mahpusu

Mehmet Rauf: Halas

Mithat Cemal Kuntay: Üç İstanbul

Peyami Safa: Sözde Kızlar, Biz İnsanlar

Samim Kocagöz: Kalpaklılar, Doludizgin

Talip Apaydın: Toz Duman İçinde, Vatan Dediler, Köylüler

Tarık Buğra: Küçük Ağa, Küçük Ağa Ankara’da

Yakup Kadri Karaosmanoğlu: Yaban, Ankara, Sodom ve Gomore

ANADOLU’YU ANLATAN YAZARLAR VE ROMANLARI

Güney Anadolu, Toroslar ve Çukurova Yöreleri

Orhan Kemal: Vukuat Var, Hanımın Çiftliği, Kanlı Topraklar, Bereketli Topraklar Üzerinde

Yaşar Kemal: Teneke, Ortadirek, İnce Memed, Yer Demir Gök Bakır, Ölmez Otu, Demirciler Çarşısı Cinayeti

Orta Anadolu

Fakir Baykurt: Yılanların Öcü, Irazca’nın Dirliği, Kaplumbağalar, Tırpan, Amerikan Sargısı

Kemal Tahir: Sağır Dere, Kör Duman, Rahmet Yolları Kesti, Yedi Çınar Yaylası, Köyün Kamburu, Büyük Mal

Talip Apaydın: Sarı Traktör, Yarbükü, Ortakçının Oğlu, Define, Yoz Duvar

Ege Bölgesi

Necati Cumalı: Tütün Zamanı, Yağmurlar ve Topraklar, Susuz Yaz

Samim Kocagöz: Yılan Hikâyesi, Bir Karış Toprak

Doğu Anadolu

Ferid Edgü: Kimse, O

Kemal Bilbaşar: Cemo, Memo

Ömer Polat: Mahmudo ile Hazel, Saragöl

Güneydoğu

Bekir Yıldız: Reşo Ağa, Kaçakçı Şahan

DOĞU-BATI ÇATIŞMASI, YANLIŞ BATILILAŞMA, TOPLUMSAL DEĞİŞMEYİ İŞLEYEN YAZARLAR VE YAPITLARI

Ahmet Hamdi Tanpınar: Huzur, Saatleri Ayarlama Enstitüsü

Ahmet Mithat Efendi: Felatun Bey’le Rakım Efendi

Halide Edip Adıvar: Sinekli Bakkal

Peyami Safa: Fatih-Harbiye, Sözde Kızlar

Recaizade Mahmut Ekrem: Araba Sevdası

Reşat Nuri Güntekin: Miskinler Tekkesi, Yaprak Dökümü

Yakup Kadri Karaosmanoğlu: Sodom ve Gomore, Kiralık Konak

KASABA YAŞAMINI ANLATAN YAZARLAR VE YAPITLARI

İlhan Tarus: Yeşilkaya Savcısı

Reşat Nuri Güntekin: Yeşil Gece, Kavak Yelleri

Sabahattin Ali: Kuyucaklı Yusuf

Samim Kocagöz: Bir Şehrin İki Kapısı

OSMANLININ KURULUŞUNU ELE ALAN YAZARLAR VE YAPITLARI

Kemal Tahir: Devlet Ana

Tarık Buğra: Osmancık

ÖNEMLİ HİCİV SANATÇILARI VE YAPITLARI

Şeyhi: Harname

Fuzuli: Şikâyetname

Nef’i: Siham-ı Kaza

Ziya Paşa: Zafername

Neyzen Tevfik: Azab-ı Mukaddes