İlk Türk-İslam bilim adamları, Türklerin İslamiyet’i kabul etmelerinden sonra bilim, sanat, edebiyat ve diğer alanlarda önemli eserler veren kişilerdir. İşte bazı önemli Türk-İslam bilim insanları ve eserleri:
1. Farabi (872–950)
Lakabı: Muallim-i Sani (İkinci Öğretmen, birinci Aristoteles olarak kabul edilir)
Alanları: Felsefe, Mantık, Müzik, Tıp, Sosyoloji
Eserleri:
İhsaü’l Ulum: Bilimlerin sınıflandırılması hakkında ilk sistematik çalışma.
El-Medinetü’l Fazıla (Erdemli Şehir): İdeal toplum düzenine dair felsefi bir eser.
2. Biruni (973–1051)
Alanları: Astronomi, Coğrafya, Matematik, Tıp, Jeoloji
Eserleri:
Kitabü’l Hind: Hint kültürü, bilim ve dinlerini anlatır.
Asar-ül Bakiye: Tarih ve astronomi hakkında bilgi verir.
Kanun el-Mesudi: Astronomi ve coğrafya üzerine bir eser.
3. İbn Sina (Avicenna) (980–1037)
Alanları: Tıp, Felsefe, Astronomi
Eserleri:
El-Kanun fi’t-Tıb: Modern tıbbın temellerini atan eser.
Kitabü’ş-Şifa: Felsefe ve bilim konularında bir ansiklopedik eser.
Risale fi’l-Kaziyye: Mantıkla ilgili bir çalışma.
4. Kaşgarlı Mahmud (1008–1105)
Alanları: Dilbilim, Edebiyat
Eserleri:
Divanü Lügati’t-Türk: Türkçenin ilk sözlüğü ve Türk diliyle ilgili önemli bilgiler içeren eser.
5. Yusuf Has Hacib (11. yüzyıl)
Alanları: Edebiyat, Siyaset
Eserleri:
Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi): Bir devlet adamı için rehber niteliğinde siyaset ve ahlak kitabı.
6. Cevheri (10. yüzyıl)
Alanları: Dilbilim
Eserleri:
Sihahü’l-Lüga: Arapça dil bilgisi ve kelime hazinesine dair önemli bir sözlük.
7. Ali Kuşçu (1403–1474)
Alanları: Astronomi, Matematik
Eserleri:
Risale fi’l-Fethiye: Astronomi üzerine yazılmış önemli bir eser.
Risale fi’l-Hey’e: Gökyüzü ve astronomik olaylar hakkında bilgiler içerir.
8. Ahmet Yesevi (12. yüzyıl)
Alanları: Tasavvuf, Dinî Öğretiler
Eserleri:
Divan-ı Hikmet: Tasavvuf şiirleriyle dolu, ahlak ve İslam öğretilerini anlatır.
9. Harezmi (780–850)
Alanları: Matematik, Astronomi, Coğrafya
Eserleri:
Kitabü’l Cebr ve’l-Mukabele: Cebir ilminin temelini atmıştır.
Zic-i Harezmi: Astronomi tabloları.
10. Ebu Nasr İbn Türk (9. yüzyıl)
Alanları: Matematik, Geometri
Eserleri:
Kitabü'l-Mutahharat: Matematiksel problemler ve çözümleri üzerine bir eser.
11. Uluğ Bey (1394–1449)
Alanları: Astronomi, Matematik
Eserleri:
Zic-i Uluğ Bey: Astronomi tabloları içeren, yıldızların hareketlerini açıklayan eser.
Sultani Rasathanesi: Semerkand’da kurduğu ünlü gözlemevi.
12. Ebu'l Vefa (940–998)
Alanları: Matematik, Astronomi
Eserleri:
Kitabü’l-Medhal ila’l-Hendese: Geometri üzerine bir eser.
Zic-i Şamil: Astronomi ve matematik tabloları.
13. İbn Rüşd (Averroes) (1126–1198)
Alanları: Felsefe, Tıp, Astronomi
Eserleri:
Tahafüt el-Tahafüt: Felsefi düşünceler ve mantık üzerine.
Külliyat: Tıp bilgileri içeren bir ansiklopedi.
14. Ebu Reyhan El-Biruni (973–1050)
Alanları: Coğrafya, Matematik, Astronomi, Jeoloji
Eserleri:
Tahkik Ma li’l-Hind: Hint kültürü ve coğrafyasını ele alan eser.
Jeodezik Araştırmalar: Dünya'nın çapını ve çevresini hesaplamaya yönelik çalışmalar.
15. İmam Maturidi (852–944)
Alanları: Kelam, Fıkıh
Eserleri:
Kitabü’t-Tevhid: İslam teolojisi üzerine önemli bir eser.
Te’vilatü’l-Kur’an: Kur’an tefsiri.
16. Ebu Yusuf (731–798)
Alanları: Hukuk, Ekonomi
Eserleri:
Kitabü’l-Harac: İslam vergi hukuku üzerine yazılmış ilk eser.
17. Hoca Ahmet Yesevi (1093–1166)
Alanları: Tasavvuf
Eserleri:
Divan-ı Hikmet: Türk tasavvuf edebiyatının ilk eserlerinden biri.
18. Zemahşeri (1075–1144)
Alanları: Dilbilim, Tefsir
Eserleri:
El-Keşşaf: Kur’an tefsiri.
Mu’cemü’l-Fers: Arapça dil bilgisi üzerine.
19. Ali Bin İsa (10. yüzyıl)
Alanları: Tıp, Oftalmoloji
Eserleri:
Tezkiretü’l-Kehhalin: Göz hastalıkları üzerine yazılmış en eski eserlerden biri.
20. Nasirüddin Tusi (1201–1274)
Alanları: Matematik, Astronomi, Felsefe
Eserleri:
Şerh-i İşarat: İbn Sina’nın İşarat ve Tembihat adlı eserine yazdığı şerh.
Zic-i İlhani: Gökbilim tabloları.
21. Fergani (9. yüzyıl)
Alanları: Astronomi
Eserleri:
Kitabü Haraketi’s-Semaviye ve Cevami İlmi’n-Nücum: Astronomi ile ilgili önemli bir eser.
22. Ömer Hayyam (1048–1131)
Alanları: Matematik, Astronomi, Şiir
Eserleri:
Risale fi’l-Cebr ve’l-Mukabele: Cebir üzerine yazılmış önemli bir eser.
Zic-i Melikşahî: Astronomi tabloları.
23. Hoca Nasreddin Tusi (1201–1274)
Alanları: Astronomi, Matematik
Eserleri:
Akhlak-i Nasiri: Etik ve ahlak felsefesi üzerine önemli bir eser.
24. İbn Türk İsmail (9. yüzyıl)
Alanları: Matematik
Eserleri:
Cebir Risalesi: Matematik ve cebir üzerine yazılmış ilk eserlerden biri.
25. Şerafettin Sabuncuoğlu (1385–1468)
Alanları: Tıp, Cerrahi
Eserleri:
Cerrahiyyetü’l-Haniyye: Türkçe yazılmış ilk cerrahi eser.
Bu isimler ve eserler, Türk-İslam medeniyetinin bilim, sanat ve düşünce dünyasına yaptığı katkıları açıkça göstermektedir. Özellikle tıp, matematik, astronomi, felsefe ve edebiyat alanında birçok değerli eser verilmiştir.
Bu bilim insanları, İslam kültürünün zengin birikimini Türk-İslam medeniyetiyle harmanlayarak bilim ve sanat alanlarında önemli katkılarda bulunmuşlardır. Hem Batı dünyasında hem de İslam dünyasında eserleriyle tanınmışlardır