Zekânın Bedeli: Toplum Neden Vasatı Yüceltir, Nitelikliden Kaçar?

Toplumun birçok alanında “siyaset, bilim, sanat ve akademi” yetenekten çok vasatlık ödüllendirilir. Gerçek anlamda zeki ve nitelikli bireyler ise ya geç tanınır ya da tamamen göz ardı edilir. Bu adaletsiz görünümün altında yatan psikolojik nedenleri Arthur Schopenhauer keskin bir gözle analiz eder.

Schopenhauer der ki:

“Zekâsı ve kavrayış gücüyle toplum içinde takdir görmeyi bekleyen kişi, hayatın acı gerçeklerini henüz öğrenmemiş demektir. Çünkü çoğunluk, bu tür özelliklere karşı hayranlık değil; içten içe bir huzursuzluk ve kıskançlık duyar.”

İnsanlar, karşılarındaki kişinin kendilerinden daha zeki olduğunu fark ettiklerinde bunu kişisel bir tehdit olarak algılarlar. Bu durum, farkında bile olmadan şu düşünceyi doğurur: “Bu kişi benim yetersizliğimi görüyor ve küçümsüyordur.” Böyle bir algı, zamanla bastırılmış öfkeye, hatta düşmanlığa dönüşür.

Nietzsche’nin “mesafe patosu” (pathos of distance) olarak adlandırdığı bu durum, Schopenhauer’ın anlatımıyla bir “rahatsız edici farkındalık”tır. İnsanlar, zeki bir birey karşısında kendilerini sorgulamaya başlar ve bu sorgulama onlarda bir tür savunma mekanizmasını tetikler; inkâr, küçümseme ya da saldırı.

Schopenhauer’a göre,

“Zekâyı ortaya koymak, karşındaki kişiye farkında olmadan ‘sen yeterince zeki değilsin’ demek gibidir. Bu, birçok insanın tahammül edemeyeceği bir aşağılanma hissi yaratır. Çünkü herkes kendi zekâsına büyük bir değer biçer ve daha üstün bir zekâyla karşılaşmak bu gururu zedeler.”

Bu yüzden insanlar zihinsel olarak kendilerinden daha üstte gördükleri kişilere karşı içgüdüsel bir direnç geliştirir. O kişiyi, zihinsel alanda alt edemeyeceklerini anladıklarında; saldırılarını başka alanlara “özellikle de kişisel zaaflara” yönlendirirler. Öfke, küçümseme ya da alay yoluyla kendilerini eşit hissetmeye çalışırlar.

Toplumda saygı; çoğu zaman zekâya değil statüye, servete ya da görünür güce yöneliktir. Zekâ ise ya görmezden gelinir ya da bir kibir göstergesi olarak değerlendirilir. Fark edildiği zaman bile, çoğunlukla sahibinin hak etmediği bir imtiyaz gibi algılanır.

Bu noktada büyük bilge Sa’di’nin şu sözü durumu özetler:

“Akılsızlar, bilge kişilerle birlikte olmaktan kaçınır; bilge kişilerse akılsızlardan sadece bir adım uzak durur.”

https://ahmetkayaaslan.wordpress.com/2025/05/05/zekanin-bedeli-toplum-neden-vasati-yuceltir-nitelikliden-kacar/